Eenzaamheid maakt ziek, alleen zijn helpt ertegen

Twee jaar lang trok drop-out Christopher McCandless in zijn eentje door de Noord-Amerikaanse wildernis richting Alaska. Metgezellen zijn zeldzaam, totdat hij de laatste maanden voor zijn dood in 1992 in een wit met groen buswrak in volledige eenzaamheid doorbrengt. Zijn verhaal is fascinerend - niet in de laatste plaats vanwege de vraag wat de toen 24-jarige vrijwillig in een sociaal isolement dreef. Zijn dagboek, dat hij onderweg schrijft, wordt een wereldwijd succes dankzij de boekverfilming "Into the Wild", met kort daarna speelfilms en documentaires die volgen.

McCandless is een van de meest populaire en meest populaire avonturiers ter wereld.

McCandless' tragische einde in eenzaamheid werd later door velen geromantiseerd. Zijn bus werd een bedevaartsoord totdat avonturiers onderweg een ongeluk kregen en het wrak werd verwijderd.

In werkelijkheid is er weinig glorieus aan eenzaamheid. Er is geen buswrak in de woestenij voor nodig - eenzaamheid kan overal ontstaan: In het dagelijks leven en zelfs in momenten van samenzijn.

Johannes Gorbach, projectmanager van het platform tegen eenzaamheid in Oostenrijk, geeft inzicht in de wereld van eenzaamheid, waarom de weg eruit zo moeilijk is en wat de eerste stap kan zijn.

Geen teken van ouderdom: steeds meer jongeren getroffen door eenzaamheid

Als je je vandaag de dag iemand voorstelt die eenzaam is, zie je niet de bruisende jonge avonturier, maar een oude persoon in een verzorgingstehuis. In werkelijkheid is eenzaamheid echter niet iets dat alleen op oudere leeftijd voorkomt

Integendeel: uit gegevens uit Duitsland van het opinieonderzoeksinstituut Splendid Research, opgesteld door de Frankfurter Allgemeine Zeitung, blijkt zelfs dat steeds meer jongeren tussen 18 en 29 jaar zich tegenwoordig eenzaam voelen.

In Zwitserland neemt eenzaamheid volgens de statistieken zelfs af met toenemende leeftijd: terwijl 48 procent van de respondenten in de leeftijdsgroep van 15 tot 24 jaar zich vaak eenzaam voelt, is dat slechts 32 procent voor 65-plussers.

"Eenzaamheid ontstaat in overgangsfasen van de levensloop," zegt expert Gorbach. "De jeugd is zo'n fase: verhuizen, van school veranderen of beginnen met werken - het zijn allemaal veranderingen die het risico op eenzaamheid vergroten." Hij legt uit waarom de focus nu steeds meer op jongeren als risicogroep komt te liggen: "De pandemie heeft dit in de schijnwerpers gezet en eenzaamheid is onder jongeren sterk gedetaboeërd."

Digitalisering en sociale media: Aanjagers van eenzaamheid?

De mate waarin digitalisering, sociale netwerken en smartphones een rol spelen, is momenteel onderwerp van verhit debat in de wetenschappelijke gemeenschap: "Digitale media hebben onze sociale relaties de afgelopen twee decennia aanzienlijk veranderd. In alle leeftijdsgroepen."

Wetenschappers zijn tot verschillende conclusies gekomen over deze ontwikkeling. Volgens een in 2023 gepubliceerd onderzoek is meer tijd doorbrengen op sociale netwerken duidelijk gekoppeld aan een groter gevoel van eenzaamheid.

Voor Gorbach is het beeld echter niet zwart-wit: "We zien problematische effecten - bijvoorbeeld het terugtrekken in uitsluitend digitale werelden. Maar we zien ook kansen: digitalisering maakt het vaak makkelijker voor de betrokkenen om de eerste stap uit de eenzaamheid te zetten. Vooral voor jongeren is het vaak gemakkelijker om online te socialiseren." Maar één ding is zeker voor de expert: "Onze menselijke behoefte aan sociaal contact en nabijheid kan niet alleen in de digitale ruimte worden bevredigd."

Een waarschuwingssignaal: Wat eenzaamheid je probeert te vertellen

Hoe beschrijft de wetenschap eenzaamheid? Als een subjectieve, negatieve toestand: "Een waargenomen gebrek tussen de gewenste en beschikbare contacten," zegt Gorbach. Vanuit evolutionair perspectief is het een waarschuwingssignaal, vergelijkbaar met honger of stress: "Het hongergevoel is op zich niet slecht. Het vertelt me gewoon: ik moet op zoek gaan naar voedsel en iets eten."

Eenzaamheid lijkt, net als honger, een oeroud evolutionair programma te zijn. En een volkomen normale menselijke emotie. Het vertelt je: "Je moet weer naar buiten en met andere mensen omgaan."

Geen probleem, denk je, je hebt genoeg contacten opgeslagen op je mobiel. Maar dat alleen is niet de doorslaggevende factor: "We moeten ook de kwaliteit van de relatie als bevredigend ervaren." Daarom kunnen mensen die een relatie hebben of een grote vriendenkring, zich vaak eenzaam voelen. "Deze mensen willen vaak nog diepere vriendschappen waarin ze ideeën kunnen uitwisselen over gedeelde interesses."

Een situatie die je misschien al kent. Iedereen voelt zich wel eens eenzaam, zegt Gorbach. Af en toe tijd alleen doorbrengen is eigenlijk een vaardigheid die eenzaamheid kan voorkomen. Laten we de term even kort definiëren: in tegenstelling tot eenzaamheid is alleen zijn iets neutraals. Als je alleen bent, ben je fysiek gescheiden van andere mensen, wat positieve aspecten kan hebben: "Als je af en toe alleen kunt zijn en een goede relatie met jezelf kunt hebben, leer je veel over je eigen behoeften in relaties," zegt Gorbach. Welke contacten zijn goed voor jou? Wat zoek je in relaties en over welke thema's praat je graag?

Alleen zijn kan een kans zijn, eenzaamheid hier en daar is volkomen normaal. "Het is een menselijke ervaring om eenzaam te zijn. Het wordt problematisch als ik eenzaam ben en geen contacten heb die mijn behoefte aan saamhorigheid of intimiteit bevredigen."

Hoe eenzaamheid de gezondheid schaadt

Eerst: eenzaamheid is geen diagnose of ziekte, maar eenzaamheid kan je wel ziek maken. Als het langer duurt - dus als het chronisch wordt - kan het diepe littekens achterlaten op je gezondheid. Letterlijk.

Uit onderzoek is bijvoorbeeld gebleken dat langdurige eenzaamheid de bloeddruk en het risico op hartaanvallen en andere coronaire hartziekten verhoogt. Bovendien verdubbelt het risico op diabetes type 2 en het risico op dementie neemt toe met maar liefst 40 procent.

Het komt erop neer dat dit voor chronisch eenzame mensen een 83 procent verhoogd risico op overlijden betekent - hoger dan sterfte door obesitas of tabaksgebruik.

Daarom heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) onlangs de start aangekondigd van een commissie over eenzaamheid. Deze commissie gaat onderzoeken hoe sociaal contact kan worden bevorderd als artikel voor een goede gezondheid. In het Verenigd Koninkrijk daarentegen is er sinds 2018 een speciaal ministerie voor eenzaamheid, dat baanbrekend werk verricht op het thema en het probleem van te veel eenzaamheid, dat ziekte veroorzaakt, wil aanpakken met onder andere de Tackling Loneliness Hub.

Hoe eenzaamheid de hersenen verandert

En alsof dit alles nog niet dramatisch genoeg is, is eenzaamheidsonderzoek in de afgelopen jaren ook tot een beangstigend inzicht gekomen: langdurige eenzaamheid verandert de hersenen. Studies met wetenschappers van geïsoleerde onderzoeksstations op Antarctica toonden aan dat eenzaamheid het volume van de prefrontale cortex vermindert - het gebied van de hersenen achter je voorhoofd. Dit is waar je beslissingen neemt, problemen oplost en wordt beschouwd als het centrum van je persoonlijkheid.

In het verlengde hiervan liggen onderzoeken zoals dit of dit: Primaten die in grotere groepen leefden, hadden grotere hersenen en ook meer grijze stof in hun prefrontale cortex. Dit is niet veel anders bij mensen. Dit verklaart in ieder geval het verband met dementie.

Wat deze bevindingen ook verklaren: Na verloop van tijd denken eenzame mensen dat hun omgeving negatiever is dan hij in werkelijkheid is. Volgens onderzoek nemen chronisch eenzame mensen negatieve sociale prikkels (korte reacties, geen oogcontact) twee keer zo snel waar als mensen met een gezond sociaal leven. En: eenzaamheid maakt sociale interactie uiteindelijk minder lonend, omdat het beloningscentrum in de hersenen krimpt. Kortom, zelfs als je het zou willen, maken je hersenen het je moeilijk om uit een sociaal isolement te komen.

"Als je al eenzaam bent, krijgt socialiseren op zich een negatieve bijklank," zegt Gorbach. Het gevoel van eenzaamheid gaat gepaard met een stortvloed aan negatieve gevoelens, zelftwijfel en een gebrek aan zelfeffectiviteit. Het begin van een onvrijwillige neerwaartse spiraal: "Op een gegeven moment zie je het leven daarbuiten als veel vijandiger dan het is en benader je anderen met een zekere achterdocht. Dit maakt het moeilijk om uit de eenzaamheid te komen."

Eenzaamheid beschermt tegen eenzaamheid

"Waarom ga je niet meer met elkaar om?" is een tip die eenzame mensen vaak horen. Dit is ongeveer net zo nuttig als het advies aan een depressieve om meer zelfvertrouwen te hebben. Gorbach noemt dit advies "zeer problematisch". "Je kunt het de getroffenen niet kwalijk nemen dat ze eenzaam zijn. Na verloop van tijd verandert het denken en gaan sociale vaardigheden achteruit. Dan moet je dingen als gespreksvaardigheden opnieuw leren en regelmatig oefenen."

In plaats daarvan helpen directe aanbiedingen de getroffenen. Ten eerste is het belangrijk om een manier te vinden om uit een sociaal isolement te komen en contacten mogelijk te maken. Als mensen in je omgeving zich steeds meer terugtrekken uit het sociale leven, kun je ze vergezellen naar het buurtcentrum, het ontmoetingscafé of naar een proefsessie bij de sportclub.

Studies hebben aangetoond: Eenzame mensen zijn minder goed in staat om te synchroniseren met anderen, blikken uit te wisselen of te reageren op een glimlach. Het creëren van potentiële contacten in een begeleide vorm kan helpen om weer kleine positieve momenten met anderen te ervaren en eenzaamheid tegen te gaan.

De expert zegt echter dat de getroffenen het zelf moeten doen. De eerste stap is toegeven dat er iets ontbreekt in hun sociale leven. En om jezelf af te vragen wat voor soort sociale activiteiten je zou willen doen en waar je gelijkgestemden kunt vinden. Het helpt om te beseffen dat niemand immuun is voor eenzaamheid. Gorbach benadrukt: "Het kan iedereen treffen. Het is niet je eigen schuld."

Als jijzelf of iemand in je omgeving ermee te maken heeft, kun je meer over het thema te weten komen op het platform tegen eenzaamheid of contact opnemen met Zwitserse initiatieven zoals Malreden.ch, Prävention.ch of het platform Heroes tegen eenzaamheid dat tijdens de lockdown werd geïnitieerd.

Het verlangen naar eenzaamheid was uiteindelijk McCandless' ondergang. Hij stierf alleen, op slechts een paar kilometer van de dichtstbijzijnde stad, vermoedelijk van de honger. Op de laatste pagina's van zijn dagboek kwam hij tot het late besef: "Geluk is alleen echt als je het deelt."