Knars je met je tanden? Dan ben je hier aan het juiste adres.

Tandenknarsen is zeker geen nieuw of zeldzaam verschijnsel. Het werd al genoemd in de Bijbel. Maar terwijl mensen hun tanden op elkaar klemden uit woede of angst in het Boek Job en het Evangelie van Matteüs, knarst de wereld tegenwoordig om stress te verlichten. Onlangs deden zelfs meer mensen dat dan voorheen: "Er is duidelijk bewijs in de literatuur dat de prevalentie van bruxisme is toegenomen in alle leeftijdsgroepen tijdens de COVID-19 pandemie," zegt Prof. Dr Jens Christoph Türp van de Kliniek voor Mondgezondheid & Geneeskunde aan het Universitair Centrum voor Tandheelkunde Basel (UZB). Verschillende onderzoeken bewijzen dit ook. Türp is aangewezen bruxisme-expert en werkt in het UZB aan aandoeningen van de kauwspieren en de temporomandibulaire gewrichten.

Maar het waren niet alleen academici die keken naar de correlatie tussen bruxisme en stress tijdens de pandemie: "Leken waren ook geïnteresseerd in het onderwerp, zoals deze studie laat zien, de vraag naar de term bruxisme in Google-zoekopdrachten ten tijde van de pandemie."

Tandenknarsen: een centraal zenuwverschijnsel

Bruxisme is een term die door specialisten wordt gebruikt om twee verschijnselen te beschrijven: tandenknarsen en kaakklemmen, dat wil zeggen wanneer je hard op je zijtanden bijt. Dit is vaak merkbaar in de ochtend na het wakker worden, maar ook gedurende de dag.

Vorsers zijn het er tegenwoordig over eens dat bruxisme een verschijnsel van het centrale zenuwstelsel is - en niet, zoals lang werd aangenomen, een anatomisch-morfologisch verschijnsel. Plus: tandenknarsen of klemmen wordt ook niet veroorzaakt door het feit dat je boven- en ondertanden een bepaald contact met elkaar hebben.

Bruxisme wordt nu niet langer beschouwd als een stoornis of disfunctie. Het is eerder een uiting van fysiologische en gedragsprocessen: tandenknarsen is enerzijds een stressklep. Aan de andere kant - en dat heb je vast zelf ook wel eens gezien - klemmen mensen hun tanden op elkaar als ze zware lasten dragen. Knarsen tijdens de slaap veroorzaakt gemakshalve ook open luchtwegen.

Overigens doen veel mensen dit: Jens Christoph Türp doet verslag van bevolkingsonderzoeken waaruit blijkt dat ongeveer 60 op de 100 volwassenen last heeft van bruxisme. "Bij 8 op de 100 is het zelfs ernstig genoeg dat therapie wordt geadviseerd."

Hoe groot het aantal niet gerapporteerde gevallen ook is, is onbekend. Bruxisme is immers geen onderwerp waar mensen zich bewust van zijn. "Niemand zegt: 'Ik ben gestrest, dus ik ga klemmen en knarsen,'" zegt Türp. Daarom heeft COVID-19 geen tandenknarsende "trend" in gang gezet en hebben mensen bruxisme niet ontdekt als een stressverlichtende maatregel. Ze doen het gewoon. De meesten zonder het te weten.

Bruxisme: knarsen en klemmen komt voort uit lichaamsspanning

Maar wat gebeurt er eigenlijk tijdens de repetitieve, onbewuste activiteit? Mensen die tandenknarsen ontladen spanning uit het lichaam. Het resultaat: "Verhoogde spanning op kauwspieren, kaakgewrichten en tanden." Dit is op het eerste gezicht niet tragisch, want ons lichaam heeft in principe "een groot aanpassingsvermogen aan verhoogde kracht". Maar in onvoorspelbare gevallen kan dit vermogen uiteindelijk uitgeput raken en kan de patiënt symptomen voelen zoals spanning in de kaakspieren of zelfs pijn in de kauwspieren, kaakgewrichten of tanden."

Uitgesproken bruxisme kan ook visueel worden herkend aan de toegenomen kauwspieren (kauwspier tussen het jukbeen en de onderkaak) - en dat, zegt de expert, "ziet er visueel niet altijd aantrekkelijk uit". Evenzo kan het oog van de expert het schuren van glazuur of zelfs het onderliggende tandbeen waarnemen.

Maar zelfs als bruxisme zich nog niet heeft ontwikkeld tot ernstige symptomen, is het zichtbaar voor de gemiddelde persoon: "Kijk in een spiegel, trek je lippen van elkaar en laat je onderkaak losjes naar beneden hangen," zegt Türp. "Zijn je hoektanden nog steeds puntig zoals vroeger - of lijken ze op de aangrenzende snijtanden, met een brede rand? Dan is dit waarschijnlijk het resultaat van jarenlang tandenknarsen. Tandgestuurde mandibulaire bewegingen hebben de hoektanden en de incisale randen van de laterale en centrale snijtanden afgeschuurd."

Het is allemaal duidelijk: waarom bruxisme niet zo erg is

Als je nu voor de spiegel staat en angstig je tanden controleert, maak je dan geen zorgen: "Ondanks deze onheilspellend klinkende lijst, is bruxisme niet zo slecht als de reputatie lijkt. Je kunt de spanning en pijn van bruxisme-gerelateerde stress verlichten. Plus, tot een paar eeuwen geleden waren de hierboven beschreven veranderingen aan tanden - voornamelijk het afslijten van glazuur en tandbeen - veel meer uitgesproken dan wat we vandaag de dag zien. Halverwege je twintigste waren al je tanden geëgaliseerd en dat was normaal. Maar tegenwoordig is het soort voedsel en de manier waarop we het bereiden veranderd en leidt het niet meer tot een extreem verlies van hard tandweefsel, wat ooit de norm was.

Als het bruxisme zo ernstig is dat het behandeling behoeft en uiterlijk door een tandarts aan het licht wordt gebracht, of als je last hebt van gespannen kaken en kaakpijn, dan raden specialisten SMS-therapie aan. De eerste "S" staat voor zelfobservatie, de "M" voor spierontspanning en de "S" voor spalken.

Stap 1: Zelfobservatie

Expert Türp legt het proces van zelfobservatie uit: "Ik geef patiënten hiervoor rode, ronde stickers. Die moeten ze plakken op plekken waar ze af en toe kijken, thuis of op het werk, en drie dagen laten zitten. Het is voldoende als ze elk uur onverwacht een blik werpen op een van deze gekleurde stickers. Op dat moment moeten ze zich afvragen: raken mijn tanden elkaar nu, of hangt mijn onderkaak ontspannen naar beneden, zonder contact tussen de onder- en boventanden? De kaak is ontspannen als je tanden in het dagelijks leven niet op elkaar bijten, behalve als je kauwt natuurlijk."

Omdat de meeste mensen met bruxisme veel vaker knarsen en klemmen dan ze zich realiseren, is het doel van de therapie om de frequentie en de ernst van de overmatige spieractiviteit te verminderen: "Neem hiervoor bijvoorbeeld overdag een kersenpit of een stukje kauwgom. Hierdoor kan de tong onbewust spelen met de kersenpit of kauwgom, waar je natuurlijk nog steeds op kunt kauwen. Dit werkt echter alleen als de tanden van de boven- en onderkaak niet met elkaar in contact staan. De benodigde ruimte wordt gecreëerd door de onderkaak onbewust te laten zakken en zo de afstand tussen de rijen tanden te vergroten. Je tanden hebben geen contact en kunnen dus niet klemmen of knarsen."

Stap 2: Spierontspanning

Bij spierontspanning leren patiënten ontspanningstechnieken, bijvoorbeeld progressieve spierontspanning van Jacobson. Meestal is een eenmalig bezoek aan een klinisch psycholoog of psychotherapeut hiervoor voldoende.

Stap 3: Spalken

Splints (of beugels, nachtbeschermers) worden gemaakt in het tandtechnisch laboratorium op advies van je tandartspraktijk en worden uitsluitend in de bovenkaak gedragen tijdens de slaap. Volgens expert Türp is de beste spalk de Michigan spalk: "De spalk is ontworpen om tandslijtage te voorkomen en is bedoeld om de krachten die op de kaak en de tand werken gelijkmatiger te verdelen. Als de eerste twee stappen eenmaal effect hebben, zou de kracht minder intens moeten zijn en sowieso minder vaak moeten optreden. Als de spalk professioneel is gemaakt, is hij zeer comfortabel. Patiënten willen over het algemeen niet meer zonder slapen."

Maar zolang tandenknarsen en/of kaakklemmen geen pijn veroorzaakt of je kauwstelsel overmatig belast, kun je doorgaan met deze onbewuste copingstrategie.