Zwitserse zijde revival: een oude traditie wordt nieuw leven ingeblazen in Bern

"Je moet nooit haast hebben bij het maken van zijde. Niet bij het planten van de bomen. Niet bij het opkweken van de zijderupsen. Niet bij het afwikkelen van de cocondraad. Doe het gewoon rustig aan en dan komt het goed," zegt boer en textielingenieur Ueli Ramseier terwijl hij me trots een streng netjes gerangschikte zijden draden laat zien - glad, glanzend, stralend wit. Zo stel ik me de manen van een sierlijk mythisch wezen voor. Mijn eerste impuls is om het aan te raken. De zijde ziet er zo kostbaar uit dat ik aarzel. "Ga je gang," zegt Ueli. Ik laat mijn hand over de draden glijden die later geweven zullen worden tot organza, damast, tafzijde en keperbinding. Ze voelen net zo stijlvol als ze eruit zien.

Zo'n 15 jaar geleden richtte Ueli Ramseier samen met vijf boeren de vereniging van Zwitserse zijdeproducenten Zwitserse zijde op. Sindsdien hebben tien andere zijdeliefhebbers zich bij hen aangesloten om de lokale traditie nieuw leven in te blazen. De zijdeproductie in Zwitserland gaat terug tot de late middeleeuwen. In het midden van de 19e eeuw was het zelfs een van de belangrijkste industrieën van het land en behoorden de zijdetelers in Zürich tot de grootste producenten ter wereld. De Seidengasse in district één herinnert nog steeds aan deze tijd.

Nieuwe zijde hotspot Bern

Bijna twee eeuwen later, 120 kilometer verder naar het westen, zorgt Swiss Silk nu voor een renaissance van de Zwitserse zijde. Volgens verenigingsvoorzitter Ueli was de kleine zijdefabriek in Bolligen, Bern, tot november vorig jaar het enige bedrijf in Europa dat cocons verwerkte tot zijden draden.

Textiel wordt niet gemaakt in de productiefaciliteit. Traditionele Zwitserse bedrijven zoals Weisbrod of Minnotex nemen het twijnen en weven in een volgende stap over. De stoffen gemaakt van Swiss Silk zijde worden later gebruikt in een breed scala aan toepassingen. De meubelzaak Pfister maakt er bijvoorbeeld gordijnen van, ontwerper Rafael Kouto maakt er kleding van voor zijn duurzame label en de kleermakers van de Bernse Traditional Costume Association maken traditionele schorten.

Als het ruwe materiaal in de fabriek aankomt, heeft het een heel andere vorm. Het is strak gewikkeld en aan elkaar gelijmd tot een hard eivormig omhulsel, waar de rups van de moerbeivlinder drie dagen over doet om het op te bouwen. De boeren van de vereniging fokken ze als bijverdienste tijdens de zomermaanden. De dieren worden uitsluitend gevoed met de bladeren van de moerbeiboom. Een plant die oorspronkelijk uit China komt, het land van oorsprong van zijde, maar hier in Zwitserland uitstekend gedijt.

Massieve machines, delicaat handwerk

Ueli opent een van de tientallen blauwe tonnen cocons die bij ons op voorraad liggen in de fabriek: "Ze moeten veilig bewaard worden - de muizen zijn er gek op." Hij en zijn team selecteren met vier tegelijk de grootste, rondste en witste cocons uit de duizenden. Slechts ongeveer een derde van de oogst is geschikt voor de hoogwaardige haspelzijde, die bestaat uit tot wel twee kilometer draad uit het middelste deel van de cocon.

De op één na beste cocons worden geleverd aan het Duitse bedrijf Fibrothelium, dat gespecialiseerd is in de productie van eiwitoplossingen uit zijde en deze onder andere gebruikt voor het maken van medische implantaten. Het laatste derde deel, dat wordt uitgesorteerd vanwege verkleuring en onzuiverheden, vloeit samen met de productieresiduen naar de verwerking van zogenaamde schappe zijde, die Swiss Silk dit jaar voor het eerst zelf produceert. Het bestaat niet uit de doorlopende draad van het middendeel, maar uit korte vezels die tot een fijn garen worden gesponnen.

Onder de enorme machines in de fabriek gaat een delicaat proces schuil. Het haspelen is een ambacht dat, net als het kweken van de zijderupsen, veel behendigheid vereist. Voor elke cocon wordt het harde begin van de draad losgemaakt met een kleine bezem. Een machine rolt vervolgens acht cocons tegelijk af en spint ze tot een enkele draad van ruwe zijde. De machine kan de cocondraden niet zelf rijgen. Hier zijn behendige vingers voor nodig: op één dag worden tot 2500 cocons afgewikkeld - het equivalent van ongeveer 350 kilometer zijdedraad. Het hele proces wordt overigens uitgevoerd zonder het gebruik van schadelijke chemicaliën. De cocons worden gewoon in water geweekt.

Buiten- en binnenwaarden

Ueli neemt ons mee naar het "laboratorium" van Swiss Silk, zoals hij met een wrange knipoog opmerkt. Het zijn tenslotte geen onderzoekers, maar ambachtslieden die een goede draad willen produceren. Mijn oog valt op een sierlijke antieke weegschaal. "Een prachtig stuk, nietwaar?" zegt de 62-jarige enthousiast, terwijl hij laat zien hoe hij wordt gebruikt om de dikte van de draad te controleren.

De gewichtseenheid is de oude Franse denier, die ook wordt gebruikt voor panty's en wordt gemeten in grammen per 9000 meter. De zijdedraad van Swiss Silk komt overeen met ongeveer 20 denier - en kan dus slechts 20 gram per negen kilometer wegen.

Een ander monster is opgespannen.

Een ander monster wordt op een zwart bord gespannen en met het blote oog gescand op onregelmatigheden zoals kleine nopjes. In een derde stap wordt de cohesie, oftewel de robuustheid van de draad, getest - met de hand. Hoewel er speciale machines bestaan, heeft Swiss Silk daar op dit moment geen geld voor. Ueli neemt het garen tussen zijn vingers en schraapt het met een nagel: "Als het na tien keer nog steeds stabiel is, is de kwaliteit goed. Na vijf keer, zo-zo. Ongeveer 20 procent valt in de laatste categorie. Deze kunnen alleen gebruikt worden voor bepaalde stoffen zoals jacquard. Over het algemeen is de kwaliteit van Zwitserse zijde "behoorlijk", maar er is nog ruimte voor verbetering op het gebied van gelijkmatigheid en samenhang.

"Hoor je dat?" vraagt Ueli. In de fabriek is een constant klikkend geluid te horen. "Het is een klep die open en dicht gaat. Het voert constant warm water aan tijdens het afwikkelen." Ze hebben het zelf geïnstalleerd. Een kleine aanpassing die waarschijnlijk verantwoordelijk is voor de meest opvallende eigenschap van Zwitserse zijde: de stralend witte kleur. Voor Ueli zijn het echter de innerlijke kwaliteiten die de zijde van Swiss Silk bijzonder maken. Het is begrijpelijk, tastbaar, de mensen erachter tastbaar: "Je kunt in de zomer naar de boerin gaan en zien hoe ze de rupsen kweekt, waar de moerbeibomen groeien. Onze fabriek is ook open voor iedereen op zaterdagochtend tijdens de wintermaanden."

Twee weken spoedcursus in India

Toen Ueli het project Swiss Silk startte, had hij een indrukwekkend diverse achtergrond bij zich: twee stages als textielingenieur en boer, een opleiding tot leraar, twee bachelordiploma's in biochemie en godsdienstwetenschappen en een masterdiploma in etnologie. Het ontbrak hem echter aan enige praktische ervaring in de productie van zijdedraad.

"Ik ging destijds naar India en zei: ik koop zo'n machine, maar ik moet eerst leren hoe hij werkt," zegt Ueli lachend. Na een spoedcursus van twee weken was hij natuurlijk nog steeds een complete beginner. Terug in Zwitserland was het een kwestie van uitproberen en mislukken - totdat het werkte. Hij en zijn team hebben zelf veel geleerd: "Soms wanhoopten we bijna, ik moest veel mensen troosten. Nu zijn het allemaal specialisten."

Ueli denkt graag terug aan de begindagen. "Sommige mensen dachten dat we gek waren - maar de meeste mensen vonden ons kleine experiment leuk," herinnert hij zich. In zekere zin was het een speeltuin waar veel vrijwilligerswerk bij kwam kijken. Deze fase is nu voorbij en Swiss Silk staat voor nieuwe uitdagingen: "We moeten leren denken als een KMO. We zijn momenteel bezig met het opzetten van een stabiele financiële langetermijnstrategie en het professionaliseren van onze organisatie."

Omgaan met het doden van levende wezens

Ueli wordt ook voortdurend geconfronteerd met ethische bezwaren. Het feit dat de cocons na de oogst samen met de poppen in speciale ovens worden gedroogd, is voor sommige mensen onaanvaardbaar. Als de motten echter uit het ei komen, raakt de cocon beschadigd en daarmee ook het doorlopende filament, dat essentieel is voor de opgerolde zijde. "Ik ontvang regelmatig kritische e-mails van mensen en begrijp hun standpunt," zegt Ueli. Zelf houdt hij zich intensief met het thema bezig: "Maar als boer moet ik een manier vinden om met het doden van levende wezens om te gaan. Of het nu is om zijde te produceren of om mijn appels te beschermen tegen muizen. Het is niet gemakkelijk - en dat zou het ook niet moeten zijn."

De meeste ongewervelde dieren, waaronder insecten, vallen in Zwitserland niet onder de wetgeving voor dierenwelzijn. Daarom heeft Swiss Silk zijn eigen standaard ontwikkeld voor het "diervriendelijk houden" van zijderupsen. Deze verbiedt onder andere het gebruik van hormonen, beperkt het transport tot maximaal zes uur en specificeert bepaalde houderijomstandigheden, zoals natuurlijk licht.

Niets wordt weggegooid, zelfs de uitwerpselen niet

Voor Ueli betekent respect en waardering voor levende wezens ook dat er zoveel mogelijk van het dier wordt gebruikt. Bij de zijdeproductie wordt vrijwel niets weggegooid - uit overtuiging. Van de zijdelijm die de cocon bij elkaar houdt, wordt een balsem gemaakt. Het harde begin van de zijdedraad wordt gebruikt voor de productie van zeepblokken. De gedroogde poppen worden door de kleine knaagdierenwinkel Samtpfötli verkocht als voer voor goudhamsters.

"Ik ben gefascineerd door het feit dat je werkelijk alles kunt gebruiken. Zelfs de uitwerpselen van zijderupsen. Je kunt er prima compost van maken. In de traditionele Chinese geneeskunde wordt het gedroogd en geserveerd als thee," legt Ueli uit, terwijl hij een potje gedroogde rupsenmest onder mijn neus houdt. Het ruikt naar zwarte thee.

Het is een groot voorrecht om met zo'n kostbaar en waardevol materiaal te mogen werken. "Zijde raakt me met haar schoonheid," zegt Ueli enthousiast. Als hij het over de schoonheid van zijde heeft, heeft hij het niet alleen over de glans en de fijnheid. Hij heeft het over het verfijnde productieproces van moerbeiblad tot zijde. Over de veelzijdige waarde van de cocon. Over de culturele betekenis en de duizenden jaren oude geschiedenis van het kostbare materiaal - waaraan hij momenteel samen met gelijkgestemden een nieuw hoofdstuk toevoegt.